AD 1635 in Mare Recens* i Kozacy.

Mało znanym epizodem w historii Prus jest udział Kozaków zaporoskich (niżowych) w  "wojnie o ujście Wisły" w 1635 roku. Ich pojawienie się nad Zatoką Świeżą miało doprowadzić do zerwania sześcioletniego  rozejmu ,z 1629 r.,pomiędzy Rzeczpospolitą Polską Obojga Narodów a Królestwem  Szwecji. Po zbliżaniu się terminu wygaśnięcia (30 VIII 1635 r.) w/w rozejmu z Altmark  (Stary Targ-pomiędzy Sztumem a Dzierzgoniem) król Polski Władysław IV Waza dążył , wbrew szlachcie,do wznowienia wojny (pragnął uzyskać koronę szwedzką,ponieważ  pochodził ze szwedzkiego królewskiego rodu Wazów). Król Władysław IV Waza, ok.1634 r. Rok wcześniej wojska szwedzkie i niemieckie (protestanckie) poniosły klęskę w bitwie  pod Nördlingen w Bawarii (5-6 IX). [Epizod z wojny trzydziestoletniej,która trwała w l.1618-48.Dzięki tej wojnie w 1632 roku  Polska została bez floty,zdobytej przez Szwedów w Wismarze]. Odnowiona flota polska [13 okrętów] oraz wojska Korony i Księstwa Litewskiego  ( w sile 21000-24000 ludzi) stały się wielkim zagrożeniem dla okupujących Prusy wojsk szwedzkich. Szwecja nie garnęła się do wojny.   Rysunek Wł.Tomkiewicza: "Plan kampanii pruskiej w 1635 roku" (w "Przegląd historyczno-wojskowy.Tom 9,zeszyt 2".-str.307,wyd. 1937 r.).      Najprawdopodobniej propozycja ściągnięcia Kozaków zaporoskich nad Zalew  padła na tajnej naradzie w dniu 25 X 1634 roku we Lwowie. Nie był to pomysł nowy gdyż w roku 1626 zarządca królewskiej floty Stanisław  Koniecpolski podał taki plan królowi Zygmuntowi III Wazie. Proponował wynajęcie 200 Kozaków z ich łodziami tzw.czajkami. Pomysł nie został zrealizowany. W maju 1635 roku król Władysław IV podjął decyzję o sprowadzeniu do Prus ...  1500 Kozaków niżowych i wybudowaniu dla nich (w Królewcu) 30 czajek. Dowódcą ich został pułkownik Konstanty Wołk (tak my piszemy i czytamy a  prawidłowo z j.ukraińskiego winniśmy używać formy Wowk),który był obeznany  ze sprawami morskimi dzięki wojennym i ... pirackim wyprawom na ...  Morzu Czarnym przeciw Turcji. 5 VII 1635 roku król pisał z Torunia na Ukrainę (adresat niestety nie znany)  nie mogąc się doczekać Kozaków: "Zleciliśmy byli urodzonemu Wołkowi z kozaków wypisanych (nierejestrowych-dop.mój)  na ekspedycję pruską zaciągnąć półtora tysiąca kozaków, dla których nad Niemnem  czółny gotowe, których że dotąd nie słychać, ani nam się Wołk nie odzywa, a czas (się) zbliża pory wojennej....". W piśmie tym król zastrzegał sobie również by Kozacy w drodze przez Litwę do Prus nie  grabili ludności jak to miało miejsce w roku 1621: "(...) aby idąc ku Niemnowi na włościach skromnie zachowali (się), żadnych krzywd i  uciążenia nie czyniąc.". [notitia: w roku 1621, żeby ukrócić Kozakom napady na tereny tureckie w czasie rozmów  pokojowych, umyślono wysłać ich przeciw Szwecji.  Na przełomie roku 1621/1622 około 20 000 Kozaków przybyło na rozkaz króla  Zygmunta III Wazy do Księstwa Litewskiego. Kozacka samowola w czasie przemarszu  oburzyła miejscową szlachtę i przeraziła ludność (gdyż najwięcej ucierpiała ludność  wiejska), że K. Radziwiłł wziął  z tej masy tylko pułk, a resztę odesłał na Sicz.]. Kozak zaporoski (niżowy) z arkebuzem i rohatyną. W tym czasie kozaccy szkutnicy w Królewcu budowali łodzie dla swych pobratymców. Jednak (nie wiadomo dlaczego?) zbudowano tylko 15 czajek a nie 30.Polacy zarekwirowali 15 batów (małych jednomasztowych statków) wyposażając je i przyłanczając do flotylli Kozaków. Na wyposażenie obu typów łodzi składały się małe armatki,latarnie,busole i wszystko co  potrzebne do walki na morzu. Wtedy już chyba wiedziano,że przybędzie nie 1500 Kozaków a 1000 gdyż  przygotowano dla nich właśnie 1 tysiąc spis (długa broń drzewcowa). Kozacy ze spisami. Według Roberta Cieślińskiego budowa i wyposażenie czajek i batów kosztowało  królewski skarbiec 1500 zł gdy w 1627 roku wybudowanie 200 łasztowego  (1 łaszt=3000-3840 dm  sześciennych),tj.średniego,okrętu kosztowało...48000 zł. Pułkownik Wołk (Wowk) z Zaporoża skierował się przez Wielkie Księstwo Litewskie ku  Jurborkowi (lit.Jurbarkas,niem.Georgburg) nad Niemnem (zwanym też Chronon) gdzie  czekały na niego czajki i baty. Oddział kozacki podzielony na grupy dotarł do Grodna gdzie podzielił się na dwie grupy: -konna grupa lasami podróżowała skrycie na północ, -a piesi zamustrowani na łodzie ruszyli Niemnem do portu przeznaczenia (Jurbork). Na Litwie Kozacy zachowywali się poprawnie,co odnotował w swych pamiętnikach  Albrecht Stanisław Radziwiłł: "Kozacy posuwali się ponad spodziewanie i skłonności, z nakazaną powściągliwością, cisi,  wyrzekłszy się grabieży, za jakimś datkiem wyproszonym, domagając się tylko nieco  pożywienia i napitku .". W połowie lipca oddział na łodziach dotarł do Kowna (lit.Kaunas) gdzie starszyzna została  ugoszczona przez kanclerza wielkiego litewskiego A.S.Radziwiłła. Po paru dniach ruszyli w dalszą drogę.Pod koniec lipca byli już w Jurborku ,dołączyła do  nich grupa konna. Nie wiadomo kiedy dokładnie Kozacy przybyli do Prus. Nastąpiło to blisko 13 VIII 1635 roku ponieważ w dniu 8 VIII w obozie królewskim w Grudziądzu jeszcze nikt nie wiedział o przybyciu Zaporożców a 13 VIII król pisze o nich do regentów pruskich. Kozacy w Prusach zostali rozmieszczeni pod Tylżą (niem.Tilsit,ob.ros.Sowieck) i Ragnetą  (niem.Ragnit,lit.Ragainė,ob.ros.Nieman). Jednakże przybyli oni za późno na teren działań wojennych gdyż już rozpoczęły się  rokowania. W.Czapliński ,w "Polska a Bałtyk w latach 1632-1648" (wyd.1952),twierdzi,że  kozackie łodzie wpłynęły na zalew dopiero 31 VIII 1635 r. Zaporożcy wysyłali patrole na Zalew Wiślany i Bałtyk a przede wszystkim blokowali port  wojenny-twierdzę Piławę (niem.Pillau,ob.ros.Bałtijsk). Piława (Pillau) w XVII wieku. Podczas blokady zdobyli niespodziewanym atakiem szwedzki okręt z zaopatrzony w broń, żywność i napoje. Szwedzi byli całkowicie zaskoczeni pojawieniem się,wyglądem i taktyką działania czajek  (szybki abordaż). "Wyprawa Kozaków na czajkach"-rys.Leonid Denysenko. W tych dniach nastąpił sztorm,który rozproszył kozacką "flotę" ale Kozacy bardzo szybko  wrócili do swych szyków pod blokowanym portem. Według historyków tak polskich (np.Lepszy) jak i ukraińskich (np.Gruszewskij) flotylla  płk.K.Wołka (Wowka) gdyby przybyła wcześniej miała za zadanie (pewnie nie wiedząc o tym) swymi działaniami,w zamierzeniu króla, doprowadzić do wojny. Lecz Korona i Litwa ,wystawiając w szybkim czasie 13 okrętów ( po wspomnianej wyżej  utracie większości floty w Wismarze w 1632 r.) a także budując 15 czajek i przystosowując do walki 15 batów,jak również wejściu do Prus 21000-24000 żołnierzy, skłoniły Szwedów  do rezygnacji z dalszej walki. 12 IX 1635 roku w Sztumskiej Wsi został podpisany rozejm,który miał obowiązywać przez  26 lat. Mówiono w nim także o Elblągu (Elbing). Szwedzi mieli opuścić miasto oraz jego ziemie miejskie i przekazać Polsce.Ogłoszono  powszechną amnestię dla zdrajców i kolaborantów.Przywrócono też Elblągowi pieczę nad  pieczęcią Ziem Pruskich i po złożeniu królowi przysięgi wierności miejsce w Radzie  Pruskiej.Miały też miasto obowiązywać stosunki handlowe sprzed wojny (1626 r.). I tak zakończyła się "wojna o ujście Wisły".Choć Władysław IV nie był za bardzo z tego  rad... Nowe Miasto Elbląg w 1636 r. A Kozacy niżowi? Po podpisaniu rozejmu musieli oddać Szwedom swą wojenną zdobycz,statek. Według pamiętników cytowanego już Radziwiłła: "(...) jednak wyjedli to,co dało się zjeść,z przyrodzonej żarłoczności.". O zarekwirowanych w odważnym abordażu napojach kanclerz nie wspomina... W liście z 23 IX 1635 roku król rozkazał płk.Wołkowi (Wowkowi) by ruszył ze  swymi Kozakami do Królewca i pozostawiając tam osprzęt łodzi udali się nimi do Kowna by je tam pozostawić. Trasę powrotną na Sicz wykreślił im hetman Stanisław Koniecpolski. I tak pod koniec września tysiąc Kozaków ruszyło w drogę do swych domów. Przed nimi było ponad 1600 kilometrów... Za swą wierną i odważną służbą pułkownik Konstanty Wołk (Wowk) otrzymał  szlachectwo,potwierdzone przez króla w 1638 roku. Natomiast reszta otrzymała dwukrotną wypłatę 5000 i 10000 złotych  ("Kozakom co na Haf przyszli") oraz zostali zwolnieni z wszelkich  zobowiązań wobec Rzeczpospolitej. Zaporożcy wracali w rodzinne strony zaopatrzeni również w uniwersał wydany 19 IX 1635 r przez króla Władysława IV w Grudziądzu,który skierowany był do starostów na Ukrainie  i nakazywał: "(...) by nie uciemiężali tych mołojców, którzy pod Wołkiem byli ostatnio w  Prusiech.". Jednak,na koniec,trzeba stwierdzić,że pobyt Kozaków na terenie Prus nie był  wcale taki spokojny i bezproblemowy dla ludności miejscowej... Już ,datowany na 25 VIII 1635 roku ,list od polsko-litewskiego króla  Władysława IV Wazy do namiestnika Prus Książęcych Jerzego Ossolińskiego herbu  Topór,stwierdza: "(...) a tym bardziej,że są ciężcy obywatelom tamecznym".                                                                                                     Tłumaczenie tytułu opracowania: "AD 1635 in Mare Recens i Kozacy.": "Rok Pański 1635 na Morzu Świeżym i Kozacy".  Pisane: -29 VII 2015 r.  Autor tekstu: "Azja70". Foto i ilustracje z internetu. Pomoce:     -internet:               *strona Ukraińskiego Towarzystwa Historycznego w Polsce-Emilian Wiszka:                             "Kozacy zaporożscy w służbie morskiej u Władysława IV",               *ełk.wm.pl,               *www.jerzynecio: "Gdy Ukraińcy byli Rusinami.",               *historia-wyżynaelbląska.               *Wikipedia.                 -literatura:               *"Dzieje Polski nad Bałtykiem"-J.Wójcicki,wyd.KiW 1989 r.,str.237                                                                                                                           *"Historia Elbląga.Tom II,cz.2"-rozdz."Losy polityczne 1626-1772"-J.Włodarski,                                        wyd.Marpress 1997 r.,str.24,               *"Dzieje floty polskiej"-K.Lepszy,wyd.Instytut Bałtycki 1947 r.,               *"Pamiętniki o dziejach w Polsce.Tom I,lata 1632-1636"-Albrecht Stanisław Radziwiłł,                                        wyd.W-wa 1980 r.,               *konspekt wykładu z dnia 21 VI 1999 roku:                    "Działalność flotylli czajek kozackich na Zalewie Wiślanym-1635 r."-Robert Cieśliński.